Κόκκαλης Άγγελος – Κατσαρδή Κατερίνα

Α΄2

2009 – 2010

Αρχαία Αίγυπτος

ΙΣΤΟΡΙΑ

Η υπερτρισχιλιετής ιστορία της αρχαίας Αιγύπτου χωρίζεται σε οκτώ ή εννέα περιόδους, οι οποίες αποκαλούνται ενίοτε Βασίλεια και εν τάχει αναλύονται στο παρακάτω χρονολόγιο. Αυτή η σύγχρονη ταξινόμηση είναι αυθαίρετη και βασίζεται σε κοινωνικά κριτήρια ευημερίας, ενότητας και διακυβέρνησης από μία κεντρική εξουσία. Οι ίδιοι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι δεν ομαδοποιούσαν τους κυβερνήτες τους βάσει τέτοιων κριτηρίων. Αντίθετα χρησιμοποιούσαν την έννοια των δυναστειών σε όλη την ιστορική τους διαδρομή. Ο λίθος του Παλέρμο απλά κατονομάζει όλους τους βασιλείς, χωρίς να υποδεικνύει κάποιο είδος ομαδοποίησης. Ο κατάλογος βασιλέων του Τορίνο ομαδοποιεί τους βασιλείς ή βασίλισσες σύμφωνα με την διαδοχή ή καταγωγή τους.

Τη διάκριση των τριάντα δυναστειών, όπως τη χρησιμοποιούμε σήμερα, την οφείλουμε στον Μανέθωνα, τον Αιγύπτιο ιερέα που έζησε στις αρχές της Πτολεμαϊκής περιόδου. Σε πολλές περιπτώσεις όμως δεν είναι απόλυτα κατανοητό γιατί ο Μανέθων ομαδοποίησε ορισμένους βασιλείς σε μια δυναστεία και άλλους σε κάποια άλλη. Για παράδειγμα η 18η Δυναστεία ξεκινά με τον Άχμωσι, αδελφό του τελευταίου βασιλιά της 17ης δυναστείας του Μανέθωνα. Θεωρητικά ο Άχμωσις και ο Μάριος, θα έπρεπε να ταξινομούνται στην ίδια δυναστεία.

Ορισμένοι Αιγυπτιολόγοι προσπάθησαν να εγκαταλείψουν την ιδέα των Βασιλείων και των δυναστειών, χρησιμοποιώντας απλά την χρονολογική ταξινόμηση. Ωστόσο, χάριν συμφωνίας με την υπάρχουσα βιβλιογραφία και τους δικτυακούς τόπους που ασχολούνται με το θέμα, το παρακάτω χρονολόγιο ακολουθεί αυτή την ταξινομητική αρχή.

Θρησκεία

Στις πεποιθήσεις των Αιγυπτίων περί ψυχής περιλαμβανόταν η πίστη πως με την ταρίχευση και τη μουμιοποίηση διατηρείτε η ταυτότητα του ατόμου στην μεταθανάτια ζωή. Στην Αίγυπτο οι νεκροί τοποθετούνταν αρχικά σε καλαμένια φέρετρα στην καυτή άμμο –που είχε ως αποτέλεσμα την ταχεία αφυδάτωση του σώματος και την επιβράδυνση της αποσύνθεσης- και επακόλουθα θάβονταν. Τη συγκεκριμένη ταφική πρακτική ακολούθησαν οι ξύλινοι τάφοι και η εκτεταμένη διαδικασία της μουμιοποίησης, γεγονός που οδήγησε στην ανάπτυξη σύνθετων ταφικών τελετουργικών. Η ταρίχευση αναπτύχθηκε από τους Αιγυπτίους κατά τη διάρκεια της 4ης Δυναστείας. Αφαιρούνταν όλοι οι μαλακοί ιστοί, ενώ οι κοιλότητες πλένονταν και γεμίζονταν με νάτρον. Κατόπιν ολόκληρο το το σώμα βυθιζόταν σε νάτρον. Καθώς θεωρείτο αδίκημα επί ποινή λιθοβολισμού οποιαδήποτε βλάβη στο σώμα του Φαραώ, ακόμα και μετά θάνατον, εκείνος που έκανε την τομή στο υπογάστριο διωκόταν τελετουργικά (αποτροπαϊκά) με λιθοβολισμό ως αμαρτωλός. Μετά την εμβάπτισή τους, τα σώματα αλείφονταν εσωτερικά και εξωτερικά με ρητίνες, για να διατηρούνται και τυλίσσονταν με επιδέσμους από λινό ύφασμα, με ενσωματωμένα φυλακτά και τάλισμαν. Στην περίπτωση του Φαραώ ή μελών της οικογενείας του και υψηλών αξιωματούχων το σώμα τοποθετειτούνταν σε μια σειρά αλληλοκαλυπτόμενων φέρετρων. Το μεγαλύτερο και εξωτερικό -μέσα στο οποίο τοποθετούνταν με σειρά όλα τα άλλα- ήταν συνήθως μια λίθινη σαρκοφάγος. Οι πνεύμονες, το συκώτι το στομάχι και τα έντερα διατηρούνταν ξεχωριστά, αποθηκευμένα σε σφραγισμένο αγγείο, το οποίο προστάτευαν οι τέσσερις γιοι του Ώρου. Στη διαδικασία της μουμιοποίησης περιλαμβάνονταν ενίοτε και ζώα των οικογενειών των αιγυπτίων αριστοκρατών, αλλά το πιθανότερο είναι πως ήταν αναπαραστάσεις των θεών.

Η Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών είναι μια σειρά διακοσίων αποσπασματικών κειμένων, ύμνων και εικόνων γραμμένων σε πάπυρο, που θάβονταν μαζί με τον νεκρό ή ζωγραφίζονταν στους τοίχους, για να διευκολύνουν το πέρασμά του στον κάτω κόσμο.

Έπειτα η ψυχή του νεκρού οδηγείται στην Αίθουσα της Κρίσης, στο Ντουάτ, από τον Άνουβι και η καρδιά του, εν είδει αρχείου της ηθικής του κατόχου της ζυγίζεται με αντίβαρο ένα φτερό που συμβολίζει την Μα'ατ (η έννοια της αλήθειας και της τάξης). Αν το αποτέλεσμα είναι ευνοϊκό, ο νεκρός οδηγείται στον Όσιρι στο Ααρού. Αν το αποτέλεσμα είναι δυσμενές, ο δαίμων Αμμίτ (Καταβροχθιστής των καρδιών) ή κροκόδειλος, ή λέων και εν μέρει ιπποπόταμος- καταβροχθίζει την καρδιά και ο νεκρός παραμένει στο Ντουάτ.

Ιερογλυφικά

Τα ιερογλυφικά είναι τα αρχαιότερα εικονιστικά σύμβολα που χρησιμοποιούνταν στην αρχαία αιγυπτιακή γραφή. Η λέξη προέρχεται από τα αρχαία ελληνικά: «ιερές γλυφές» (δηλαδή ιερά ανάγλυφα) επειδή χρησιμοποιήθηκαν σε ιερά θρησκευτικά κείμενα. Η γραφή αυτή αποκρυπτογραφήθηκε από τον Ζαν-Φρανσουά Σαμπολιόν το 1822, ο οποίος χρησιμοποίησε την περίφημη Στήλη της Ροζέττας.

Χρονολόγιο της αρχαίας Αιγύπτου

Ημερομηνίες	Δυναστεία	Φαραώ	Κοινωνία	Θρησκεία	Μνημεία
Άγνωστη	Προδυναστική περίοδος		Πιθανή πρώτη ένωση της Αιγύπτου από οπαδούς της λατρείας του Ρα, δημιουργία της Ηλιούπολης	Η ηλιακή λατρεία συνδέεται με την βασιλική δύναμη. Οι κυνηγετικοί και πολεμικοί θεοί αποκτούν τα χαρακτηριστικά της μετάβασης σε αγροτικές κοινωνίες. Λατρεία του Μιν και του γερακόμορφου Ώρου, πιθανώς Λίβυας προέλευσης. Τα αρχαία Αιγυπτιακά σε αυτή την περίοδο διαχωρίζονται από την υποτιθέμενη πρωτογλώσσα τους ως διακριτός κλάδος της ομάδας των χαμητοσημιτικών γλωσσών
Αρχαϊκή Περίοδος
3100-2884	1η	Μήνης (Ναρμέρ) Ντζερ		Συγχωνεύσεις ανάμεσα στον μύθο του Όσιρι και του Ώρου στην Άβυδο. Η πρωτεύουσα στη Μέμφιδα προωθεί τον Πτα ως υπέρτατο δημιουργό θεό. Στην βασιλική ηλιακή λατρεία ενσωματώνονται ο Ρα, ο Ώρος, η Άθωρ. Ο Φαραώ ταυτίζεται με τον Ώρο. Ο νεκρός Φαραώ ταυτίζεται με τον Όσιρι.	Τεχνοτροπία Ναρμέρ από την Ιερακόπολη - Μασταμπά (πλινθόκτιστοι επίπεδοι τάφοι των πρώτων Φαραώ στη Σακκάρα, κοντά στη Μέμφιδα.
2884-2780	2η			Καθορίζεται κυρίως το ύφος της απεικόνισης των θεοτήτων
2780-2680	3η	Ντζοζέρ, Χάνυ, Σνεφερού	Ανεπτυγμένη ναυπηγική: εμπόριο με την Φοινίκη - Νίκες εναντίον της Νουβίας. Ορυχεία εξόρυξης χαλκού στη χερσόνησο του Σινά	Καθιέρωση τελετουργικού ταφής και μουμιοποίηση. Οι ηλιακές λατρείες καθίστανται αποκλειστικότητα της κυβερνώσας δυναστείας.	Πρώτα λίθινα μνημεία: Κλιμακωτή πυραμίδα του Ντζοζέρ στη Σακκάρα, Πυραμίδα του Σνεφερού στο Μεϊντούμ
Παλαιό Βασίλειο ή Εποχή των Πυραμίδων
2680-2565	4η	Χέωψ (Κχουφού), Κχεφρέν (Κχαφρέ ή Χεφρήνος), Μυκερίνος (Μενκαουρέ)	Ενοποιημένη κοινωνική οργάνωση - ανεπτυγμένες γεωργικές τεχνικές επιτρέπουν επιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας, όπως το κτίσιμο των πυραμίδων.	Βασιλικοί πυραμιδικοί τάφοι. Τα αρχαία Αιγυπτιακά είναι η γλώσσα του Παλαιού Βασιλείου.	Οι μεγάλες πυραμίδες του Χέοπα, του Χεφρήνου και του Μυκερίνου στην Γκίζα. Η Μεγάλη Σφίγγα, στην Γκίζα, πιθανώς από τον Χεφρήνο.
2565-2420	5η	Ουσερκάφ Σαχουρέ Νιουσέρ Ουνίς	Πολιτική σταθεροποίηση και ευημερία. Εργαλεία και όπλα χαλκού. Χρήση του χρυσού και του αργύρου, Λάπις λάζουλι, απουσία νομίσματος. Ανάπτυξη της αστρονομίας, της μηχανικής (για οικοδόμηση και άρδευση).	Ενδυνάμωση της βασιλικής ηλιακής λατρείας. Ο Φαραώ ταυτίζεται με τον σύνθετο θεό Ρα-Χεράκτυ. Η σύζυγος του Μεγάλου Ιερέα ταυτίζεται με την Άθωρ και αναπτύσσεται η κοσμογονία της Ηλιούπολης. Εμφανίζονται για πρώτη φορά τα Κείμενα των πυραμίδων, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ουνίς.	Ναοί οβελίσκοι, αφιερωμένοι στον Ήλιο Η μασταμπά της Τίυ στη Σαχάρα Τοιχογραφίες και ανάγλυφα με σκηνές της καθημερινής ζωής Η Πυραμίδα του Ουνίς στη Σαχάρα.
2420-2258	6η	Πέπι Α' Πέπι Β' Τελευταίος της δυναστείας	Η δύναμη των Φαραώ σταδιακά φθίνει (από την ύστερη 5η δυναστεία) και γίνονται φεουδαρχικοί άρχοντες. Οι κυβερνήτες των επαρχιών αυξάνουν την ισχύ τους και το αξίωμά τους γίνεται κληρονομικό.	Περίτεχνα πυραμιδικά κείμενα. Λατρείες των θεϊκών φαραώ. Εποχιακές λατρείες της γονιμότητας. Ανανεώνεται σε καθημερινή βάση η νίκη της κοινότητας επί του ερπετού Απέπ, υπό την καθοδήγηση του Φαραώ.

Πρώτη Ενδιάμεση Περίοδος:2258-2000 π.Χ.

Μέσο Βασίλειο: 2000-1786 π.Χ.

Δεύτερη Ενδιάμεση Περίοδος: 1786-1550 π.Χ.

Νέο Βασίλειο:1550-1085 π.Χ.

Ύστερη Δυναστική Περίοδος:1085-30 π.Χ.

Πολιτισμός και Κοινωνία

Ζωή, ασχολίες, κοινωνικές τάξεις των αρχαίων Αιγυπτίων, επιστήμες, θρησκεία, τέχνη.Από τα θαυμάσια ανάγλυφα που σώθηκαν καθώς και από τις διάφορες τοιχογραφίες των τάφων, που παριστάνουν τις καθημερινές ασχολίες των αρχαίων Αιγυπτίων, συμπεραίνουμε ότι ήταν ένας λαός πολύ ενεργητικός. Ζούσε από την καλλιέργεια της γης και γι' αυτό η ζωή τους κρεμόταν ολόκληρη από το Νείλο και τις πλημμύρες του.

Μάζευαν παπύρους και λωτούς από τις όχθες του Νείλου και ψάρευαν στα νερά του. Όταν, μετά από τις πλημμύρες, τραβιόνταν τα νερά, εκτός από τις γεωργικές δουλειές, έπρεπε να επιθεωρηθούν και να συντηρηθούν τα αυλάκια και τα αναχώματα. Για τις κακές χρονιές, όταν έπεφταν ακρίδες ή ποντίκια και κατάστρεφαν τις σοδιές, έπρεπε να έχουν προβλέψει να αποθηκεύσουν νερό σε δεξαμενές. Ήταν ανάγκη να υπολογίζουν αδιάκοπα τις εποχές, να προβλέπουν και να μετρούν. Γι' αυτό δεν είναι παράξενο που από νωρίς ανάπτυξαν τη γεωμετρία και τα μαθηματικά και απόκτησαν σπουδαίες γνώσεις αστρονομίας με το να λογαριάζουν και να παρακολουθούν τις κινήσεις των αστεριών. Παρακολουθώντας τις πλημμύρες του Νείλου όρισαν το πρώτο ημερολόγιο των 365 ημερών και χώρισαν το χρόνο σε μήνες και σε εβδομάδες. Από πολύ νωρίς, προσέχοντας τη σκιά στο διάστημα της ημέρας προσδιόριζαν την ώρα. Βρήκαν έτσι το ηλιακό ημερολόγιο.

Ακόμη ανάπτυξαν την Ιατρική και απόκτησαν σπουδαίες γνώσεις ανατομίας. Σ' αυτό τους βοήθησε η ταρίχευση των νεκρών.

Όσο για τη λογοτεχνία, οι Αιγύπτιοι δεν άφησαν πολλά βιβλία πίσω τους, γιατί η δυσκολία της γραφής δεν έδινε την ευκαιρία να εκφραστούν μ' αυτήν πολλοί άνθρωποι.

Ελάχιστα κείμενα διατηρήθηκαν σε παπύρους και αυτά είναι θρησκευτικά, λυρικά και λαϊκές διηγήσεις, όπως το βιβλίο των Νεκρών, οι Ύμνοι, η Σάτιρα των Επαγγελμάτων.

Οι Αιγύπτιοι πίστευαν σε πολλούς θεούς, που τους παρίσταναν συχνά με σώμα ανθρώπινο. Κάθε πόλη είχε το δικό της Θεό. Οι πιο αγαπητοί όμως θεοί ήταν ο Όσιρις, Θεός του Νείλου και των νεκρών, η Ίσις και ο Ώρος. Ο Ρα ήταν ο μεγαλύτερος, ο Θεός του ήλιου. Γιος του πίστευαν πως ήταν ο Φαραώ, η κεφαλή της αιγυπτιακής κοινωνίας, Θεός κι ο ίδιος που απ' αυτόν εξαρτιόταν η ευημερία του τόπου, αυτός εξουσίαζε τα πάντα πάνω στη γη της Αιγύπτου καθώς και τους ανθρώπους.

Ανώτατος δικαστής ο Φαραώ, ήταν ο απόλυτος κύριος στην Αίγυπτο και επειδή τον θεωρούσαν Θεό, το κράτος των αρχαίων Αιγυπτίων το ονομάζουμε θεοκρατικό. Στο θεοκρατικό καθεστώς, όπως είναι φυσικό, είχαν μεγάλη δύναμη οι ιερείς. Αυτοί είχαν το σεβασμό του λαού και η επιρροή και ο πλούτος τους τεράστιος, έτσι που πολλοί απ' αυτούς έγιναν πολλές φορές Φαραώ.

Στην κοινωνία των αρχαίων Αιγυπτίων εξέχουσα θέση κατείχαν και οι ευγενείς, υπάλληλοι του βασιλιά στις διάφορες κρατικές υπηρεσίες. Τη μεγάλη μάζα την αποτελούσε ο λαός, που εργαζόταν στα χωράφια και στα εργαστήρια. Η ζωή τους ήταν σκληρή και στερημένη, παρ' όλο που εργάζονταν σκληρά. Κατοικούσαν σε λασπόχτιστες καλύβες και όταν δε δούλευαν στα κτήματα, ήταν αναγκασμένοι να παίρνουν μέρος στις ομαδικές εργασίες που πρόσταζαν οι Φαραώ (κατασκευή ναών, πυραμίδων και άλλων διάφορων έργων).

Έτσι, κάτω από τη φλογερή λάμψη του αιγυπτιακού ήλιου, πάνω στην ξερή, αμμουδερή γη, χιλιάδες άνθρωποι έχυσαν ποταμούς ιδρώτα, δάκρυα και αίμα, για να στήσουν τα εκπληκτικά μνημεία του αιγυπτιακού πολιτισμού, τους τεράστιους τάφους, τους πελώριους ναούς, όλα τα μνημειακά αρχιτεκτονικά έργα, που ήταν προορισμένα για την αιωνιότητα.

Όταν ανεβεί κανείς στην πυραμίδα του Χέοπα, με τα 146 μέτρα ύψος, που είναι η μεγαλύτερη και ογκωδέστερη από όλες τις άλλες, μπορεί να δει, κοιτάζοντας στα νότια, αριστερά του τη Σφίγγα, μισή άνθρωπο, μισή ζώο και δεξιά του τις πυραμίδες του Χεφρέν και του Μυκερίνου. Εξηνταεφτά πυραμίδες άφησαν τα ίχνη τους μόνο στην περιοχή του Καΐρου.

Για να καταλάβουμε και να συλλάβουμε την έννοια της ανοικοδόμησης των πυραμίδων, πρέπει πρώτα να αντιληφθούμε τη μορφή της θρησκευτικής πίστης των Αιγυπτίων.

Μουμιοποίηση

Μουμιοποίηση είναι η διαδικασία κατά την οποία διατηρείται ένα νεκρό σώμα αναλλοίωτο στον χρόνο. Χρησιμοποίηθηκε από τους αρχαίους λαούς και ειδικότερα τους Αιγύπτιους. Διακρίνουμε δύο παραλλαγές τυχαίας μουμιοποίησης.

Η ξηρά μουμιοποίηση

Eίναι μία τυχαία διαδικασία κατά την οποία το νεκρό σώμα υφίσταται αφυδάτωση με αποτέλεσμα το δέρμα, να εφάπτεται στα οστά. Μπορεί να συμβεί σε μέρος όπου διέρχεται ρεύμα ξηρού αέρος. Τότε, κατά την εκταφή του σώματος αποκαλύπτεται ότι το πτώμα παραμένει αναλλοίωτο. Η ξηρά μουμιοποίηση μπορεί να αφορά ολόκληρο το σώμα είτε ένα μέρος του.

Σαπωνοποίηση

Κατά τη δεύτερη παραλλαγή έχουμε και πάλι αναλλοίωτο πτώμα, αλλά αυτό συμβαίνει λόγω της μεγάλης υγρασίας του περιβάλλοντος χώρου.